تاریخ یزد (کتاب)«تاریخ یزد»، کتابی است به زبان فارسی در تاریخ و جغرافیای شهر یزد در قرن نهم هجری، نوشته جعفر بن محمد بن حسن یزدی. مؤلف، این کتاب را در ۸۴۵ ق. و به نام ضیاءالدین مسعود، از وزرای یزد، نوشته است. ۱ - معرفی مؤلفاز تاریخ دقیق تولد مؤلف اطلاعی در دست نیست؛ به استناد شعری که وی در ۸۰۹ در وصف باغ امیرشاهی سروده [۱]
جعفر بن محمد جعفری، تاریخ یزد، ج۱، ص۱۷۴ـ۱۷۵، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ش.
و نیز مقدمه تاریخ جدید یزد (تألیف پس از ۸۶۲) ــ که مؤلف در آن به گونه‌ای از جعفری یاد کرده که به نظر می‌رسد او در آن زمان درگذشته بوده است [۲]
احمد بن حسین کاتب یزدی، تاریخ جدید یزد، مقدمه افشار، ص۸، ج۱، ص۶، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۷ش.
ــ می‌توان گفت که جعفری در نیمه دوم قرن هشتم به دنیا آمده است.وی با تخلص «جعفری» شعر می‌سروده است و این نام احتمالاً نشانه علاقه او به امام‌زاده ابوجعفر محمد بن عبیداللّه (متوفی ۴۲۴) بوده است. [۳]
جعفر بن محمد جعفری، تاریخ یزد، ج۱، ص۱۳۳، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ش.
[۴]
جعفر بن محمد جعفری، تاریخ یزد، ج۱، ص۱۹۴، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ش.
۲ - زمان تألیف تاریخ یزدمؤلف، این کتاب را در ۸۴۵ [۵]
جعفر بن محمد جعفری، تاریخ یزد، ج۱، ص۱۸، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ش.
[۶]
جعفر بن محمد جعفری، تاریخ یزد، نسخه خطی کتابخانه پطرزبورگ، گ ۶۴۰.
و به نام ضیاءالدین مسعود، از وزرای یزد، نوشته است. [۷]
جعفر بن محمد جعفری، تاریخ یزد، ج۱، ص۲۲، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ش.
۳ - محتوای تاریخ یزدتاریخ یزد شامل ده قسم است: قسم اول قصه دارا و اسکندر و زندان ساختن او، [۸]
جعفر بن محمد جعفری، تاریخ یزد، ج۱، ص۲۳ـ۲۷، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ش.
قسم دوم ذکر ملوک فرس، [۹]
جعفر بن محمد جعفری، تاریخ یزد، ج۱، ص۲۸ـ۳۲، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ش.
قسم سوم در ذکر عماراتی که در زمان بنی امیه و بنی عباس و ابومسلم و یعقوب لیث و آل سبکتگین ساخته شده است، [۱۰]
جعفر بن محمد جعفری، تاریخ یزد، ج۱، ص۳۳ـ۳۴، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ش.
قسم چهارم در باره سپردن حکومت یزد از جانب سلطان طغرل سلجوقی به علاءالدوله گرشاسب بن فرامرز کالیجار، [۱۱]
جعفر بن محمد جعفری، تاریخ یزد، ج۱، ص۳۵ـ ۳۸، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ش.
قسم پنجم در ذکر اتابکان، [۱۲]
جعفر بن محمد جعفری، تاریخ یزد، ج۱، ص۳۹ـ۴۶، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ش.
قسم ششم در ذکر سلاطین بنی مظفر [۱۳]
جعفر بن محمد جعفری، تاریخ یزد، ج۱، ص۴۷ـ۵۵، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ش.
و قسم هفتم تا پایان قسم دهم در وصف مساجد، منابر، مدارس، خانقاه‌ها، مزار اولیا، مقابر، باغستان‌ها و قنات‌ها. [۱۴]
جعفر بن محمد جعفری، تاریخ یزد، ج۱، ص۵۶ـ۱۹۰، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ش.
۴ - گزارش محتواکتاب، مشتمل است بر توضیح احسان یارشاطر، فهرست مطالب، مقدمه مصحح؛ آقای ایرج افشار، مقدمه مولف و ده قسم به همراه بخش تعلیقات و توضحیات. این اثر، قدیم‌ترین نوشته مدون درباره شهر یزد است که تاکنون شناخته شده و حاوی اطلاعات مهمی درباره آثار تاریخی و فرمانروایان یزد و مناطق مجاور آن است. شهر یزد در روزگار مولف آبادان و از اعتبار و اهمیت خاص برخوردار بود و مدارس متعدد داشت. فرمانروای شهر در آن وقت امیر جلال الدین چقماق از امیران نامور عصر تیموری بود که روزگاری در رکاب تیمور می‌جنگید و سرانجام به حکمرانی یزد منصوب شد. او در آبادانی یزد کوشش‌ها کرد و عمارات بسیار از خود برجای نهاد که جعفری به بیشتر آن‌ها در تاریخ یزد و نیز د ر تاریخ کبیر خود اشاره کرده است. در مقدمه، مولف اشاره می‌کند که پس از تالیف تاریخ کبیر به نگارش این اثر پرداخته و سرانجام آن را به ضیاءالدین مسعود اهدا کرده است. ۴.۱ - فهرست ابواب کتاباو پس از مطالبی در وصف یزد، فهرست ابواب کتاب را به این شرح آورده است: قسم اول، تاریخ ادوار پیشین یزد و ساختن شهر به دست اسکندر ذوالقرنین ،، قسم دوم ذکر پادشاهان ایران قدیم و تبدیل کردن شهر کثه به یزد به دست یزدگرد ساسانی، قسم سوم در ذکر عماراتی که در زمان بنی امیه و بنی عباس و ابومسلم و یعقوب لیث و آل سبکتگین ساخته شده است، قسم چهارم درباره سپردن حکومت یزد از جانب سلطان طغرل سلجوقی به علاءالدوله گرشاسب بن فرامرز کالیجار، قسم پنجم در ذکر اتابکان تا زمان سلطان محمد خدابنده و سلطان ابوسعید، قسم ششم در ذکر سلاطین بنی مظفر تا عصر شاه یحیی، قسم هفتم عصر شاهرخ تیموری و آبادانی شهر یزد، قسم هشتم مساجد و منابر و مدارس یزد و بانیان آن‌ها، قسم نهم باغستان‌های یزد و محلاتی که در باغستان‌ها و حومه شهر واقع است و قسم دهم در ذکر آب‌ها، قنات‌ها و چاه‌های آب سرد و بانیان آن‌ها. در این کتاب اطلاعات دست اول راجع به شهر یزد در ادوار گوناگون تا عصر مولف مندرج است. ۴.۲ - ویژگی‌های کتاباز جمله ویژگی‌های این کتاب ذکر مسیر قنات‌هاست که در دیگر تاریخ‌های محلی این جزئیات دیده نمی‌شود، [۱۵]
جعفر بن محمد جعفری، تاریخ یزد، ج۱، ص۱۷۸ـ۱۷۹، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ش.
و نیز آوردن اشعاری از مؤلف و دیگر گویندگان در وصف بنا‌ها که بر کتیبه عمارات نوشته شده بوده است.این اشعار وضع آبادانی یزد را در قرن نهم روشن می‌کند. ذکر تاریخ بنا از دیگر ویژگی‌های این کتاب است. [۱۶]
جعفر بن محمد جعفری، تاریخ یزد، ج۱، ص۵۱ ـ۵۲، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ش.
[۱۷]
جعفر بن محمد جعفری، تاریخ یزد، ج۱، ص۸۶ ـ۸۷، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ش.
[۱۸]
جعفر بن محمد جعفری، تاریخ یزد، ج۱، ص۱۳۳، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ش.
اطلاعاتی که راجع به مدرسه‌ها، مسجدها، باغ‌ها، قنات‌ها و دیگر آثار یزد در این کتاب وجود دارد، مفید و تازه و دقیق است. [۱۹]
جعفر بن محمد جعفری، تاریخ یزد، ج۱، ص۱۰، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ش.
افزون براین، به دلیل حاکمیت سلسله کاکویه، اتابکان، آل مظفر و والیان تیمور در یزد، اطلاعات دست اولی در باره آنان به دست می‌دهد. [۲۰]
جعفر بن محمد جعفری، تاریخ یزد، ج۱، ص۱۰، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ش.
۵ - مآخذ تاریخ جدید یزدتاریخ یزد مأخذ اصلی محمد بن حسین بن علی کاتب در تألیف تاریخ جدید یزد بوده است. ۶ - کیفیت نثر تاریخ یزدنثر تاریخ یزد انسجام و پختگی کتاب ظفرنامه نوشته شرف الدین علی یزدی، همشهری و همدوره جعفری، را ندارد، شیوه نگارش آن بسیار عادی است و حاوی خطا‌هایی هم هست. [۲۱]
جعفر بن محمد جعفری، تاریخ یزد، ج۱، ص۹، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ش.
۷ - آثار دیگر مؤلفاز جعفری دو اثر دیگر به نام‌های تاریخ کبیر و تاریخ جعفری یا تاریخ واسط موجود است. ۸ - وضعیت کتاباین کتاب را نخستین بار ایرج افشار در ۱۳۳۸ ش در تهران چاپ کرد و در ۱۳۴۳ ش تجدید چاپ شد. نسخه حاضر در برنامه فهرست مآخذ و مدارک و نیز فهرست اعلام (کسان، جاها، اقوام و سلسله‌ها و قبایل و مذاهب وانساب و کتاب‌ها) و لغات را دربر گرفته است. [۲۲]
دانشنامه جهان اسلام،افشار،ایرج،ج۶،ص۲۶۰- ۲۶۱.
[۲۳]
فرهنگ آثار ایرانی اسلامی،آل داود،سید علی،ج۲، ص۲۵۲- ۲۵۳.
۹ - فهرست منابع(۱) جعفر بن محمد جعفری، تاریخ یزد، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ش. (۲) احمد بن حسین کاتب یزدی، تاریخ جدید یزد، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۷ش. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ یزد»، شماره۳۱۴۷. نرم افزار تاریخ اسلامی ایران،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |